– czyli jak powinno przebiegać nabożeństwo
W czasie jesiennej sesji Synodu Kościoła została zatwierdzona nowa agenda nabożeństwa głównego do użytku próbnego w okresie od 1. Niedzieli Adwentu 2024 do Niedzieli Wieczności 2026 roku. Agenda – czyli inaczej mówiąc zbiór porządków, według którego w ewangelickich kościołach odprawiane jest nabożeństwo.
Kilka reformacyjnych inspiracji
Reformacyjna definicja nabożeństwa ujmuje je jako dialog: „by nasz umiłowany Pan mówił do nas przez swoje Święte Słowo, a my byśmy odpowiadali Mu przez modlitwy i pieśni pochwalne”. Sensem nabożeństwa jest słuchanie Słowa Bożego, a pamiętając o reformacyjnym rozumieniu działania Ducha Świętego, należy dodać – w kazaniu i sakramencie, i odpowiadanie na nie w pieśni i modlitwie.
Same reformy nabożeństwa prowadzone w Wittenberdze wskazują, że Marcin Luter starał się pogodzić dwie tendencje. Z jednej strony nie wahał się dokonywać nawet radykalnych zmian, wśród nich wprowadzenia do liturgii języka narodowego, udzielania świeckim Komunii Świętej pod obiema postaciami, a także wzmocnienia roli pieśni i śpiewającego zboru. Z drugiej strony, był przekonany, że nabożeństwo wymaga określonego porządku. Dbał więc o to, by zachować właściwą oprawę wokół tego, co od początków chrześcijaństwa było powodem spotkania chrześcijan – słuchania Słowa Bożego i uczestnictwa w Wieczerzy Pańskiej. To ostatnie robił zachowując ciągłość stosowanych rozwiązań liturgicznych z szerokim strumieniem tradycji Kościoła zachodniego.
Te reformacyjne inspiracje przypominają nam po pierwsze, co jest w naszej tradycji istotą nabożeństwa. Przypominają także, że nie jest ono wyjęte spod zasady, że Kościół potrzebuje stałej reformy, zmiany, która będzie dawała Słowu Bożemu pole do wybrzmienia w zmieniających się warunkach.
Potrzeba uporządkowania
Pytanie o normę odprawiania nabożeństwa w naszym Kościele, czyli zbiór porządków nabożeństwa zwany agendą, nie jest proste. Formalnie jedyną w pełni obowiązująca agendą jest ta, która została przyjęta w 1955 roku. Oczywiście nabożeństwo od tego czasu podlegało różnym zmianom. Częściowo formalną postać przyjęły owe zmiany w połowie lat 90. XX wieku, kiedy wydano zestaw porządków do użytku próbnego, nigdy jednak nie zmienił się ich „próbny” status. Jednocześnie część proponowanych w nich zmian i tendencji zyskała uznanie poprzez przyjęcie liturgii nabożeństwa głównego zamieszczonej w Śpiewniku ewangelickim z 2002 roku.
Jednocześnie bogactwo naszych działań związanych z nabożeństwem wzrosło, kiedy Synod Kościoła w 2018 roku zatwierdził zmianę porządku czytań biblijnych w nabożeństwie w poszczególne niedziele. Chodzi o tzw. perykopy, ich porządek określa, jakie teksty czytane są w liturgii, czyli w trakcie nabożeństwa, oraz jaki tekst jest podstawą kazania. W tej decyzji, tak jak to miało miejsce wcześniej, poszliśmy w naszym Kościele tropem zmian liturgicznych, jakie przygotowano w Zjednoczonym Kościele Ewangelicko-Luterańskim Niemiec. W nowym układzie perykop przeznaczono więcej miejsca dla tekstów dotychczas niewykorzystywanych jako podstawy do kazań, w tym głównie starotestamentowych. W roku 2019 możliwości realizacji niedzielnego nabożeństwa poszerzono o stosowanie porządków nabożeństwa rodzinnego dostosowanego do udziału w nabożeństwie różnych grup wiekowych.
Sytuacja użytkowania porządków nabożeństwa, które mają charakter próbny, a jedyny ich w pełni obowiązujący wzorzec ma blisko 70 lat, była daleka od optymalnej. Dlatego od lat trwały prace z udziałem Kościołów używających liturgii w języku polskim na Zaolziu, a które współpracowały już z nami przy powstaniu Śpiewnika ewangelickiego z 2002 roku. To właśnie efekty tych prac zatwierdził do użytku próbnego Synod Kościoła na jesiennej sesji w 2024 roku.
„Filozofia” agendy
Zaproponowana agenda kontynuuje tendencję obecną podczas prac liturgicznych z lat 90., tych związanych ze Śpiewnikiem ewangelickim czy nabożeństwem rodzinnym. Są one oczywiście różnorodne, ale oddaje to też zasadniczy sens agendy – czyli pokazanie, że luterańskie nabożeństwo może być realizowane w różnych formach. Ważne jest przy tym, by zachowało pewien porządek i było przygotowane ze zrozumieniem funkcji poszczególnych jego elementów. Pomocą w takim podejściu do nabożeństwa jest zawarty w agendzie obszerny wstęp poświęcony nabożeństwu jako całości, jak i jego poszczególnym elementom.
Podstawowy schemat nabożeństwa zakorzeniony jest w naszych wcześniejszych porządkach liturgicznych. Jednocześnie korzysta on z inspiracji szerszą dyskusją o formach nabożeństwa w globalnym luteranizmie. Ten schemat został w nowej agendzie wykorzystany, by skonstruować kilka różnych opcji porządku nabożeństwa. Różnią się one zastosowanymi formami, ale zasadniczy kręgosłup mają podobny.
Porządki agendarne
W nowej agendzie zaproponowano kilka porządków tzw. nabożeństwa głównego, a więc niedzielnego nabożeństwa z Wieczerzą Pańską. Różnią się one stylem i przeznaczeniem. Podstawowa forma stanowi rozwinięcie dobrze nam znanego porządku nabożeństwa, tak jak ujmuje je Śpiewnik ewangelicki. Opcją na niej opartą jest także porządek nabożeństwa Słowa Bożego, a więc bez Sakramentu Ołtarza.
Oprócz tego zaproponowano porządek nabożeństwa głównego, który kontynuuje przyjęte w roku 2019 formy nabożeństwa rodzinnego. Nowością jest propozycja odwołująca się do nurtu muzyki uwielbieniowej. Laboratorium takiej realizacji naszego nabożeństwa, zgodnie z duchem Śpiewnika ewangelickiego, były od lat Tygodnie Ewangelizacyjne i różne wydarzenia młodzieżowe.
Te podstawowe rozwiązania dotyczące nabożeństwa głównego uzupełniają porządki nabożeństw tygodniowych w adwencie i czasie pasyjnym, a także porządki nabożeństw przeznaczonych na Wigilię Świąt Bożego Narodzenia, noc sylwestrową i Wielki Piątek. Wśród tych porządków znalazła się nowość zaczerpnięta z tradycji anglikańskiej – nabożeństwo 9 czytań i kolęd przeznaczone na okres bożonarodzeniowy. Ze względu na jego odmienne niż innych porządków korzenie jako jedyne nie odzwierciedla ono podstawowego schematu poszczególnych części nabożeństwa.
Niestandardowe elementy
Nie miejsce tutaj, by całościowo omawiać każdy z porządków. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka elementów, które zaproponowano w schemacie nabożeństwa, a które mogą odbiegać od dotychczasowej stosowanej praktyki.
Agenda do użytku próbnego kontynuuje propozycje obecne już w liturgii zawartej w Śpiewniku ewangelickim, by rozpoczynać nabożeństwo od spowiedzi. Element pokutny jest ważny w naszej pobożności, ale nie jest jej jedynym wymiarem. Umiejscowienie spowiedzi na początku daje później pole do tego, by przeżywać resztę nabożeństwa jako radosne doświadczenie społeczności z Bogiem i innymi chrześcijanami. Zaś w Wieczerzy Pańskiej daje szansę skupić się nie tylko na jej wymiarze odpuszczenia grzechów, ale również dać miejsce dla przeżywania jej jako radosnej zapowiedzi uczty w królestwie niebieskim. Wieczerza Pańska bowiem jest nie tylko wspomnieniem i udziałem w zbawczych czynach Chrystusa, ale również przeżywaniem wspólnoty z Chrystusem i innymi wierzącymi oraz przedsmakiem przyszłego świętowania z naszym Panem, o którego rychłe przyjście modlimy się w liturgii sakramentu.
Nadal pozostaje opcja, by spowiedź umieścić po kazaniu, a przed liturgią Wieczerzy Pańskiej. Pozostawiono ją na te okazje w roku kościelnym, gdy takie jej miejsce uzasadnia czy to pokutny wymiar tekstu kazalnego, czy danego dnia. Ważne jednak, by umiejscowienie spowiedzi było przemyślane i dawało szansę w toku roku kościelnego na przeżywanie nabożeństwa, które nie jest zdominowane tylko doświadczeniem pokutnym.
W samej spowiedzi zaproponowano także, by nie powtarzać wyznania grzechów. Kiedyś pytania spowiednie były wyrazem osobistego dołączenia się zborowników do modlitwy spowiedniej zmawianej przez duchownego. Dziś, gdy zmawiamy ją wszyscy, jest ona elementem naszej pracy katechizacyjnej, nie ma potrzeby, by przedłużać część spowiednią nabożeństwa kilkakrotnie powtarzając wyznanie grzechów. Szczególnie, że kulminacją spowiedzi nie jest samo wyznanie, ale jego łączność z Bożą odpowiedzią w obietnicy zbawienia w rozgrzeszeniu (absolucji).
Inny element, na który warto zwrócić uwagę, to wyznanie wiary. Wiara, jak przekazuje apostoł Paweł (por. Rz 10,17), rodzi się ze słuchania Słowa Bożego. Słuchamy go w nabożeństwie nie tylko w formie czytań, ale również w kazaniu. Dlatego też idąc tropem wielu luterańskich liturgii na świecie wyznanie wiary kończy część nabożeństwa, na którą składają się czytanie Słowa Bożego, a później Jego rozważanie. Jeśli w nabożeństwie jest Chrzest Święty, podczas którego składamy Apostolskie wyznanie wiary, po kazaniu można zaśpiewać pieśń o charakterze wyznania wiary.
Spojrzenie w przyszłość
Nowa agenda weszła na dwa lata do użytku próbnego. Chodzi o to, by wykorzystać ją w parafiach, zapoznać się z nią i zebrać doświadczenia z jej stosowania. Tak, by możliwe było w przyszłości przygotowanie ostatecznej wersji. Decyzja o jej wprowadzeniu do użytku ponownie leżeć będzie po stronie Synodu Kościoła.
„Zwiastun Ewangelicki” 1/2025
